ادب القاضیاَدَبُ الْقاضی، یا ادب القضاء، عنوانی است مشترک برای شماری از نوشته‌های فقیهان مذاهب اسلامی درباره آنچه به آداب قضا و شرایط قاضی از نظر شرع اسلام مربوط می‌شود. ۱ - الزامدر پی گسترده شدن قلمرو سرزمین‌های اسلامی و به طبع نیاز بیشتر به قاضیان، وجود دستورعمل‌های مدون برای امر قضا از دیدگاه شرع اسلام لازم می‌نمود، دستور عمل‌هایی که مشتمل باشد بر شروطی که باید در شخص جمع آید تا بتواند به عنوان قاضی نصب گردد و سپس آدابی که در امر قضا باید رعایت کند. ۲ - برخی مسائلآداب قضا به تدریج به صورت جزئی از مسأله کلی قضا در کنار مسائل و ابواب گوناگون فقهی مطرح شد و مسائلی گوناگون را در برگرفت که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: قاضی برای رسیدگی به دعاوی باید مکان وسیعی را انتخاب کند که عده بیشتری از دادخواهان به آسانی توان دسترسی به وی را داشته باشند، [۱]
ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به کوشش محمدمصطفی زحیلی، ج۱، ص۸-۹، دمشق، ۹۷۵م.
در جلسات دادرسی باید اهل علم حضور داشته باشند تا اگر مسائلی پیچیده مطرح شد، قاضی برای مشاوره از آنان بهره گیرد، [۲]
ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به کوشش محمدمصطفی زحیلی، ج۱، ص۴، دمشق، ۹۷۵م.
رعایت عدل و انصاف و مساوات در میان متخاصمین ، تا آن‌جا که حتی در پاسخگویی به سلام ، یکی از آن دو را بر دیگری مقدم ندارد؛ [۳]
ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به کوشش محمدمصطفی زحیلی، ج۱، ص۳-۸، دمشق، ۹۷۵م.
همچنین مسائلی چون احکام مربوط به شهادات، شرایط شهادت و کیفیت ادای آن [۴]
ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به کوشش محمدمصطفی زحیلی، ج۱، ص۲۲، دمشق، ۹۷۵م.
به بعد و اینکه آیا با عزل یک قاضی حکم وی نیز فسخ می‌گردد، یا نه. [۵]
ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به کوشش محمدمصطفی زحیلی، ج۱، ص۴۲-۴۶، دمشق، ۹۷۵م.
۳ - در مذاهببه هر صورت آثار متعددی با عنوان ادب القاضی از سوی فقیهان تألیف شد و شایان توجه اینکه فقهای حنفی و شافعی بیشتر به این موضوع پرداختند، چه عملاً در امر قضا نقشی مؤثر داشتند و لزوم تألیف چنین آثاری را به خوبی حس می‌کردند. فقیهان دیگر مذاهب بیشتر در ضمن مجموعه‌های فقهی در بابی با همین عنوان، یا در باب‌های عام‌تری با عنوان قضا یا اقضیه به مباحث فقهی مربوط به آداب قضا پرداخته‌اند. مثلاً از امامیه ، ابن بابویه در من لایحضره الفقیه ، شیخ مفید در المقنعه ، [۶]
مفید، محمد، المقنعه، ج۱، ص۲۲، قم، ۴۱۰ق.
شیخ طوسی در المبسوط [۷]
طوسی، محمد، المبسوط، ج۱، ص۱به بعد، قم، ۳۵۱ش.
و ابن ادریس در السرائر [۸]
ابن ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۵۶ به بعد، قم، ۴۱۰ق.
باب‌هایی را با عنوان ادب القاضی یا آداب القضاء یا ادب القضاء گشوده‌اند. نظیر چنین ابوابی در مجامیع حدیثی اهل سنت و نیز در آثار فقهی مالکیان و حنبلیان نیز یافت می‌شود. ۳.۱ - آثار حنفی۱. ادب‌القاضی ، تألیف قاضی ابویوسف (د ۸۲ ق) شاگرد بنام ابوحنیفه که حاجی خلیفه [۹]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۶.
آن را نخستین تصنیف درباره آیین قضا در فقه اسلامی شمرده است. ۲. ادب‌القاضی ، تألیف شاگرد دیگر ابوحنیفه، محمد بن حسن شیبانی (د ۸۹ق). از این کتاب نسخه‌ای در دست نیست، اما پزدوی [۱۰]
پزدوی، علی، «اصول الفقه»، در حاشیه کشف الاسرار علاءالدین بخاری، ج۱، ص۷، استانبول، ۳۰۸ق.
و فضل‌الله بن روزبهان [۱۱]
فضل‌الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، ج۱، ص۳، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
[۱۲]
فضل‌الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، ج۱، ص۶، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
[۱۳]
فضل‌الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، ج۱، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
از آن سود برده‌اند. ۳. ادب‌القاضی ، از حسن ابن زیاد لؤلؤی (د ۰۴ق) که او نیز از یاران ابوحنیفه بود و مدتی قضای کوفه را بر عهده داشت. [۱۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۵۸.
۴. ادب‌القاضی ، تألیف محمد بن سماعه (د ۳۳ق) فقیه و قاضی بغدادی و از شاگردان ابو یوسف است. [۱۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۵۸-۵۹.
۵. ادب‌القاضی ، از احمد بن عمر ، معروف به خصّاف (د ۶۱ق) که از پراهمیت‌ترین کتب در این زمینه بوده، و بسیار مورد توجه واقع شده است. [۱۶]
فضل‌الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، ج۱، ص۷، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
[۱۷]
فضل‌الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، ج۱، ص۲، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
[۱۸]
فضل‌الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، ج۱، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
[۱۹]
فادانی، محمد یاسین، اتحاف المستفید، ج۱، ص۸، دمشق، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
از این اثر نسخ بسیاری در دست است که از آن میان می‌توان به نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های عباسیه بصره خاقانی، [۲۰]
خاقانی، علی، مخطوطات المکتبه العباسیهفی البصره، ج۱، ص۰، بغداد، ۳۸۰ق/۹۶۱م.
کوپریلی، [۲۱]
کوپریلی، خطی، ج۱، ص۷۰.
فاتح، ملاچلبی و رامپور اشاره کرد. بر این کتاب برخی نویسندگان شرح‌هایی نوشته‌اند از جمله عبدالعزیز بن احمد حلوایی (د ۵۶ق) [۲۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۶.
و حسام‌الدین عمر بن عبدالعزیز (د ۳۶ق) از بزرگان حنفی خراسان که شرح وی مشهورترین شروح ادب القاضی خصاف است. نسخه‌هایی خطی از آن در کتابخانه‌های ظاهریه، [۲۳]
ظاهریه، خطی فقه حنفی، ج۱، ص۲۲- ۲۳.
دارالکتب مصر [۲۴]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۲-۳.
و غیر آن‌ها موجود است. ۶. ادب‌القاضی ، از ابوخازم عبدالحمید بن عبدالعزیز (د ۹۲ق) که مدتی قاضی شام ، کوفه و کرخ بغداد بود. [۲۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۶۱.
[۲۶]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۱، ص۲، قاهره، ۳۴۹ق.
۷. ادب‌القاضی و القضاء ، تألیف ابومهلب هیثم بن سلیمان قیسی (د ح ۱۰ق) قاضی تونس که تنها بخشی از آن در دست است که به کوشش فرحات دشراوی در تونس ۹۷۰م چاپ شده است. ۸. ادب‌القاضی ، تألیف احمد بن اسحاق ابوجعفر تنوخی (د ۱۷ق) ادیب، مفسر و محدث [۲۷]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۶.
۹. ادب‌القاضی ، از عبدالله بن حسین ابومحمد نیشابوری ناصحی (د ۴۷ق) قاضی القضات خراسان که به گفته زرکلی [۲۸]
زرکلی، اعلام، ج۱، ص۹.
نسخه‌ای از آن در دمشق موجود است. ۱۰. ادب‌القاضی ، از احمد بن سلیمان ، معروف به کمال پاشازاده (د ۴۰ق) که مدتی عهده‌دار قضای ادرنه بود. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های برلین آلوارت، شم و وین فلوگل، شم موجود است. ۱۱. ادب‌القضاه ، از عبدالوهاب بن احمد شعرانی (د ۷۳ق). [۲۹]
زرکلی، اعلام، ج۱، ص۸۰.
۳.۲ - آثار شافعی۱. ادب‌القاضی ، از محمد بن ادریس شافعی [۳۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۶۴.
که غزالی نیز در احیاء به آن اشاره دارد. ۲. ادب‌القضاه ، تألیف محمد بن عبدالله بن عبدالحکم (د ۶۸ق) از فقهای شافعی در مصر [۳۱]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۲، ص۱، بیروت، ۴۰۶ق.
۳. ادب‌القضاء ، اثر ابوسعید حسن بن احمد اصطخری (د ۲۸ق) قاضی قم و متصدی حسبه بغداد [۳۲]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۵، ص۵۱، بیروت، ۴۰۶ق.
۴. ادب‌القاضی ، تألیف ابوالعباس ابن قاص (د ۳۵ق). [۳۳]
ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، ج۱، ص۲۰، بیروت، دارالقلم.
سزگین نسخه‌ای از آن را در کتابخانه فیض‌الله افندی یاد کرده است. ۵. ادب‌القضاء یا القاضی ، از ابوبکر ابن حداد مصری (د ۴۴ق) که خود مدتی قضای مصر را بر عهده داشته است. [۳۴]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۵، ص۴۷، بیروت، ۴۰۶ق.
[۳۵]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، ج۱، ص۹-۰، قاهره، ۳۸۴ق/۹۶۵م.
۶. ادب‌القضاه ، تألیف قفال شاشی (د ۶۵ق) [۳۶]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، ج۱، ص۰، بغداد، ۳۹۰ق/۹۷۰م.
۷. ادب‌القضاء ، تألیف ابومحمد حسن بن احمد حداد بصری . [۳۷]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، ج۱، ص۵۵، قاهره، ۳۸۴ق/۹۶۵م.
۸. ادب‌القضاء ، اثر ابوالحسن محمد بن یحیی بن سراقه عامری (د ۱۰ق) فقیه اهل بصره . [۳۸]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۱، ص۹۵، حیدرآباد دکن، ۳۹۸ق/ ۹۷۸م.
۹. ادب‌القضاء ، از ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی (د ۲۹ق). [۳۹]
زحیلی، محمدمصطفی، مقدمه و تحشیه بر کتاب ادب القضاء، ج۱، ص۷۶.
۱۰. ادب‌القاضی ، تألیف ابوالحسن ماوردی (د ۵۰ق) که آن را محیی الدین سرحان در بغداد ۳۹۱ق/ ۹۷۱م منتشر کرده است. ۳.۳ - آثار امامیه۱. ادب‌القاضی ، تألیف ابوعاصم محمد بن احمد عَبّادی هروی (د ۵۸ق). [۴۰]
ذهبی،محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۸، ص۸۱، بیروت، ۴۰۶ق.
۲. ادب‌القضاه ، از ابوالحسن علی بن احمد زبیلی . ۳. ادب‌القضاء ، از ابوالمعالی مجلّی بن جُمیع قرشی مخزومی (د ۵۰ق) که نام دیگر آن العمده است. [۴۱]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، ج۱، ص۱۱ -۱۲، بغداد، ۳۹۰ق/۹۷۰م.
[۴۲]
زحیلی، محمدمصطفی، مقدمه و تحشیه بر کتاب ادب القضاء، ج۱، ص۷۷.
۴. ادب‌القاضی ، نوشته ابوسعد عبدالکریم سمعانی (د ۶۲ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه عارف حکمت موجود است. [۴۳]
کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، ج۱، ص۷، دمشق، ۳۹۳ق.
۵. ادب‌القضاه ، تألیف ابن ابی الدم (د ۴۲ق) که توسط محمدمصطفی زحیلی در دمشق ۳۹۵ق/۹۷۵م منتشر گردیده است. ۶. ادب‌القضاه ، اثر شرف الدین احمد بن مسلم بن سعید قرشی ملحی (د ۹۳ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه عباسیه بصره موجود است. [۴۴]
زحیلی، محمدمصطفی، مقدمه و تحشیه بر کتاب ادب القضاء، ج۱، ص۷۶.
۷. ادب‌الحکام فی سلوک طرق‌الاحکام ، از شرف الدین غزی (د ۹۹ق) که به آداب القضاه نیز معروف است و نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر [۴۵]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۹۰.
وجود دارد و مختصری از آن با عنوان عماد الرضا به بیان ادب القضاء از زکریا بن محمد انصاری مصری (د ۲۶ق) به صورت خطی در دارالکتب مصر [۴۶]
سید فؤاد، فهرس المخطوطات المصوره، ج۱، ص۰۹-۱۰، قاهره، ۹۵۴م.
و کتابخانهچستربیتی آربری، شم موجود است. ۸. ادب‌القضاء ، از محمد بن احمد سمنودی ، مشهور به ابن محلی (د ۹۰ق). [۴۷]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع، ج۱، ص۶-۷، قاهره، ۳۵۴ق.
۹. الدیباج المذهب فی احکام المذهب فی ادب القضاء ، که مؤلف آن شناخته نیست و نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر [۴۸]
زحیلی، محمدمصطفی، مقدمه و تحشیه بر کتاب ادب القضاء، ج۱، ص۷۸.
وجود دارد. ۳.۴ - آثار دیگر مذاهب۱. ادب‌القاضی، از ابوعبید قاسم بن سلام (د ۲۴ق) از فقیهان اصحاب حدیث . [۴۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸.
۲. ادب‌القاضی، از ابن قتیبه دینوری (د ۷۶ق). [۵۰]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۳، ص۹۶-۹۷، بیروت، ۴۰۶ق.
۳. ادب‌القاضی، تألیف محمدبن‌جریر طبری (د ۱۰ق) پایه‌گذار مذهب جریری . [۵۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۹۱.
۴. ادب‌القضاء، از احمد بن محمد خلاّل (د۱۱ق) ازفقیهان حنبلی . [۵۲]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۲، ص۳۰، بیروت، ۴۰۶ق.
۵. آداب‌القاضی و المفتی ، اثر قاضی محمد بن احمد صعدی (د ۱۸۲ق) از فقیهان زیدی . [۵۳]
حسینی، احمد، مؤلفات الزیدیه، ج۱، ص۶، قم، ۴۱۳ق.
۶. محمد بن سحنون (د ۵۶ق) نیز کتاب مفصلی داشته که چند جزء از آن در باب ادب القضاه بوده است. [۵۴]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۱، ص۶-۷، بیروت/طرابلس، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
۴ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به کوشش محمدمصطفی زحیلی، دمشق، ۹۷۵م. (۲) ابن ادریس، محمد، السرائر، قم، ۴۱۰ق. (۳) ابن بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م. (۴) ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۳۹۸ق/ ۹۷۸م. (۵) ابن ندیم، الفهرست. (۶) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم. (۷) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۳۹۰ق/۹۷۰م. (۸) پزدوی، علی، «اصول الفقه»، در حاشیه کشف الاسرار علاءالدین بخاری، استانبول، ۳۰۸ق. (۹) حاجی خلیفه، کشف. (۱۰) حسینی، احمد، مؤلفات الزیدیه، قم، ۴۱۳ق. (۱۱) خاقانی، علی، مخطوطات المکتبه العباسیهفی البصره، بغداد، ۳۸۰ق/۹۶۱م. (۱۲) خدیویه، فهرست. (۱۳) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۳۴۹ق. (۱۴) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۴۰۶ق. (۱۵) زحیلی، محمدمصطفی، مقدمه و تحشیه بر کتاب ادب القضاء. (۱۶) زرکلی، اعلام. (۱۷) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۳۸۴ق/۹۶۵م. (۱۸) سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۳۵۴ق. (۱۹) سید فؤاد، فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، ۹۵۴م. (۲۰) طوسی، محمد، المبسوط، قم، ۳۵۱ش. (۲۱) ظاهریه، خطی فقه حنفی. (۲۲) فادانی، محمدیاسین، اتحاف المستفید، دمشق، ۴۰۳ق/۹۸۳م. (۲۳) فضل‌الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م. (۲۴) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/طرابلس، ۳۸۷ق/۹۶۷م. (۲۵) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، ۳۹۳ق. (۲۶) کوپریلی، خطی. (۲۷) مفید، محمد، المقنعه، قم، ۴۱۰ق. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ادب القاضی»، ج۷، ص۳۰۵۰. |